hhBest – Sinds 1996

Boekbespreking door Sante Brun

et enige moeite ben ik door de biografie van Philip Roth, geschreven door Blake Bailey heengekomen. Niet zozeer omdat het geen boeiend of indrukwekkend verhaal is, maar omdat het meer dan een kilo weegt en dus niet in bed, in de wachtkamer bij de dokter en onderweg in de trein gelezen kan worden.

Maar dit terzijde.

Philip Roth is mijn boven alles uit torenende favoriete romanschrijver van de wereld en als dat te groots is: dan van de Verenigde Staten.

In de eerste jaren van zijn schrijverschap is Roth vooral controversieel in joods orthodoxe kring, uiteraard met name wegens een van zijn eerste boeken, Portnoy’s Complaint – dat is meteen ook het boek dat de meeste lezers zich van hem herinneren, terwijl de overige dertig toch zeker de aandacht verdienen, meer dan dat ene ‘vieze boekje’.

In de biografie ontstaat een beeld van een wispelturig figuur, ten prooi aan enorme stemmingswisselingen – sommigen noemen hem dan ook zonder enige terughoudendheid manisch depressief.

Rot blijkt een bijna maniakale vrouwenjager, naarmate hij ouder wordt zijn de meisjes die hij naar zijn afgelegen woning op het platteland van Connecticut lokt jonger. Dat klinkt als een misdrijf, maar benadrukt moet worden dat de vrouwen maar al te graag op zijn avances ingingen of er zelfs het initiatief toe namen. Een opvallend aantal van voormalige geliefden bezocht hem toen hij op zijn sterfbed lag.

Een belangrijk deel van zijn leven werd getekend door de vaak problematische relaties met die vrouwen; enkele van die ongelukkige relaties vonden hun weg naar romans. Een van zijn vriendinnen ensceneerde zelfs een zwangerschap om met hem te kunnen trouwen. (Ze kocht een plasje van een zwangere vrouw op straat en liet dat testen alsof het haar eigen urine was.)

Roddel en achterklap

Zijn scheiding van de Britse actrice Claire Bloom werpt een schaduw over de rest van zijn leven, nadat zij een boek over dat huwelijk schreef dat door veel critici voor zoete koek werd aangenomen maar dat aantoonbaar veel uit de lucht gegrepen roddel en achterklap blijkt te bevatten.

Intussen is Philip Roth ook een vreselijke ruziezoeker met alles en iedereen, zoals met de schrijvers John Updike en Saul Bellow; in zijn voordeel kan worden gezegd dat hij ook vaak het initiatief nam tot de verzoening, al zaten er soms jaren tussen.

Niettemin was hij ook geneigd mensen in zijn omgeving die in geldnood waren met soms grote bedragen te helpen. Hij zag er ook niet tegenop dagenlang, wekenlang aan iemands ziek- of sterfbed te zitten. Hij hielp en steunde ook waar hij kon Tsjechische schrijvers die zuchtten onder het communistische juk.

Roth is het type van de dwangmatige schrijver. Als hij daar niet, en ook nog ongestoord mee bezig kon zijn, was hij niet te genieten. Toch zijn er hele periodes in zijn leven aan te wijzen waarin hij niet of nauwelijks iets publiceerde. Ook ondervonden meerdere van zijn boeken matige verkoopcijfers.

Onder lezers van literaire romans bestaat een eeuwigdurende discussie over de vraag: in hoeverre is dit boek autobiografisch? Bij Philip Roth hoeft die vraag niet gesteld te worden – zijn boeken zijn inderdaad autobiografisch. Of beter gezegd: hij gebruikt elementen, gebeurtenissen, personen uit zijn eigen leven als materiaal bij het bouwen van een boek. Veel van de figuren in zijn romans zijn herkenbaar geconstrueerd rond vrienden, kennissen, familieleden, die Roth soms langdurig placht te observeren. Slechts enkele boeken zijn inderdaad honderd procent autobiografisch, zoals Patrimony.

Ook de actuele politiek bleek Roth inspiratie te bieden. The Plot Against America – waarin vliegenier Charles Lindbergh gekozen wordt tot president van de VS en vriendschapsbanden sluit met Hitler, waarna openlijke jodenvervolging in de VS begint, wordt wel Roths beste boek gevonden. Zijn Amerikaanse trilogie – American Pastoral, I married a communist en The Human Stain hebben Amerikaanse politieke gebeurtenissen als achtergrond.

Joden

De positie van de Joden in Amerika en de rest van de wereld hield Roth ook zeer bezig. Hijzelf werd in de VS beschouwd als een afvallige Jood. Portnoy’s Complaint bijvoorbeeld leidde tot een enorme rel. In zijn roman Operation Shylock schreef Roth (een beetje pesterig) na een bezoek aan Israël dat de oplossing van de Israëlische kwestie maar het beste kon worden gevonden in remigratie van de Israëlische bevolking naar Polen…

Roth werd zijn hele leven geteisterd door gezondheidsproblemen. Tegen het eind van zijn leven, toen hij ook impotent en incontinent was geworden, wilde hij zich niet meer naakt aan zijn vriendinnen vertonen wegens het enorme aantal operatielittekens op zijn lichaam – gevolg van onder andere herhaalde openhartoperaties en operaties aan zijn rug. Hij had soms zoveel pijn, met name aan zijn rug, dat hij gevaarlijk grote doses pijnstillende opiumderivaten en opioïden gebruikte.

Wat is nu echt zijn beste boek? Daarover verschillen de meningen. De schrijver van de biografie, Blake Bailey, heeft er geen oordeel over. Dat staat mij toe Sabbath’s Theater zijn beste werk te vinden, over de poppenspeler die sterk geënt lijkt op Roth zelf. Dat ik daar niet alleen in ben, tonen de cijfers van een enquête die direct is gehouden nadat Roth in 2012 plotseling bekend had gemaakt, dat hij gestopt was met (romans) schrijven. 24 procent stemde voor Sabbath’s Theater, gevolgd door 13 procent voor The Counterlife. De overige stemmen gingen per ongeveer 10 procent naar andere werken. In diezelfde enquête werd ook gevraagd of Roth een vrouwenhater was. 17 procent zei ja, 30 procent nee, en 52 procent ‘Nou, eh…’ Uit het boek moet je concluderen dat hij vooral de vrouwen haatte die op zijn centen uit waren.

Roth bleek op latere leeftijd wel kinderen te missen. Toen een van zijn vriendinnen, die later met iemand anders trouwde, een tweeling kreeg, beschouwde hij die kinderen min of meer als zijn kleinkinderen en handelde daar ook naar. Vooral het meisje kreeg zijn aandacht.

Geen Nobelprijs

Een aparte discussie vormde de vraag waarom Roth nooit de Nobelprijs voor literatuur heeft gekregen. Hij zou er niet vies van zijn geweest, maar zegt er nooit op gerekend te hebben: ‘In Stockholm hebben ze meer met obscure Poolse en Egyptische dichters.’ Hij kreeg overigens tal van andere prijzen, waarbij enkele meerdere malen.

Is dit een goede biografie? Als we moeten afgaan op de grote hoeveelheid papier die Bailey doorworstelde, dan zeker. Hij had trouwens carte blanche van Roth. Hij interviewde iedereen die ooit in Roth’s leven een rol had gespeeld (en nog in leven was uiteraard) of liet die personen door iemand anders interviewen. Door dit boek weten we, ik zei het al, wie van die personen in welke hoedanigheid in een van Roths boeken is opgenomen of er model voor heeft gestaan.

Daardoor wekt het boek een zeer complete indruk, maar lijkt ook op ‘van de hak op de tak’ samengesteld. Waardoor niettemin een uniek mens naar voren treedt, ook in karakter en geest een groot man, die hij ook fysiek was. Een literator wiens warmbloedigheid en eigenwijze stelligheid alle pagina’s doordesemt. En die ook deze biografie zijn gaan kenmerken.

Blake Bailey is erin geslaagd de opdracht van Roth zelf tot een goed einde te brengen: ‘Ik wil niet dat je me rehabiliteert. Just make me interesting.’

Voorpagina hhBest