hhBest – Sinds 1996

Boekbespreking door Sante Brun

‘Natuurlijk kan deze roman de Deutsche Buchpreis niet krijgen, daar is hij te krankzinnig voor en nergens bij in te delen.’ Dat schreef een literatuurcriticus in Die Zeit kort voordat de roman waar het hier om gaat de prijs daadwerkelijk kreeg. Dit is een bewerkte samenvatting van een deel van het Wikipedia-lemma over het boek van Frank Witzel met de titel Die Erfindung der Roten Armee Fraktion durch einen manisch-depressiven Teenager im Sommer 1969. De criticus vond het overigens wel een schitterend statement van de jury om deze pop-politieke-generatieroman te nomineren.

Het boek werd toen al geprezen als ‘grote literatuur’ en ‘betoverend’, maar het boek werd toch beschouwd als een outsider. Maar weer anderen schreven bijvoorbeeld: ‘ik lees er zoveel in over de ondergang van West-Duitsland en over de huidige tijd, pas nu besef ik dat altijd verlangd heb naar zo’n soort roman over dat land.’

Mede door het verlenen van de prijs aan Witzels boek kan men voorlopig niet beweren, aldus nog steeds genoemd lemma, dat de Deutsche Buchpreis iets is voor goed verkoopbare lichte lectuur. Die meteen ook een ‘monströse Monumentalroman’ werd genoemd, en ‘het afscheid van het realistische verhalen’.

Even voor de duidelijkheid misschien: deze grandioze pil van 830 pagina’s gaat over van alles maar misschien slechts heel zijdelings ook over de ‘echte’ RAF, maar het jaartal in de titel duidt ook al aan dat het hier om iets anders gaat, als het al ergens over gaat: de ‘echte RAF ontstond pas in 1970. In het boek worden ze ‘de studenten van de bovenbouw’ genoemd.

In Witzels boek gaat het echt om een dertienjarige jongen die met enkele klasgenoten van de middelbare school in Wiesbaden in 1969 een geheime club opricht die, inderdaad Rote Armee Fraktion heet, zij het dan dat er het jaartal 1913 aan toegevoegd wordt.

We maken kennis met de jongen als hij met zijn vrienden in een gestolen gele NSU Prinz achtervolgd wordt door de politie, en ze kans zien te ontkomen door de auto ergens te dumpen. Maar het waterpistool van de jongen wordt in het handschoenenkastje van de auto gevonden en dan begint het pas goed.

Of hij echt manisch-depressief is wordt hoogstens geïmpliceerd en nergens echt uitdrukkelijk uitgesproken, maar hij komt wel terecht in een heropvoedingsgesticht, dat later wordt opgevolgd door een gesloten psychiatrische kliniek waar hem elektroshocks worden toegediend waardoor zijn geheugen langzaam verdwijnt.

Eigenlijk is dat het verhaal.

Maar dan.

Het boek bestaat vervolgens uit een groot aantal schijnbaar niet met elkaar samenhangende verhandelingen, verhalen en gedichten. Daar zijn ten eerste de verhoren van de jongen na de autodiefstal en in latere periodes, verhoren die neerkomen op gesprekken tussen twee doven: de verhoorder en de verhoorde wonen in twee verschillende werelden.

Een toneelstuk treffen we aan en een interview met een psychiater door de verslaggever van een psychiatrisch vakblad, waarbij de psychiater nogal wat verwijten naar het hoofd krijgt over zijn rol in de naoorlogse psychiatrie. Daarnaast verhandelingen over de verhouding tussen de BRD en de DDR, gezien door dertienjarigen. Die zich intussen vooral bezig houden met de verstandhouding tussen jongens en meisjes in de gevoelige leeftijd, de Beatles (op de omslag van het boek prijkt een Beatlepruik) en de Rolling Stones, de eigenaardige relatie tussen het christendom en de popmuziek, de diepere betekenis van de onderscheiden nummers op de Beatles-LP Rubber Soul, inclusief de broodje-aapverhalen rondom popgroepen.

Dat verhaal is trouwens vervat in een redevoering van ruim dertig pagina’s die de patiënt houdt voor de andere patiënten en het personeel van de psychiatrische kliniek.

We vinden verder een verhandeling over de mystieke betekenis van de letters van het alfabet, de machteloze verlangens van dertienjarige verlegen jongens op het gebied van seks, het feit dat veel leraren en andere autoriteiten destijds voormalige nazi’s waren die hun ‘geloof’ nog niet helemaal vaarwel hadden gezegd; meer in het bijzonder de relatie tussen het bijzondere taalgebruik van de nazi’s en het na-oorlogse Duits.

Hele stukken van het boek kunnen gezien worden als een Duitse pendant van de nostalgische blik op de jaren vijftig in Nederland, die in de jaren tachtig en negentig opgeld deed. Er is zelfs een overzicht van de merken die in de jaren waarin het b oek speelt de wereld van de Duitsers bepaalden: je horloge was een Junghans of een Dugena, je platenspeler een Braun of een Dual, je miniatuurtrein een Märklin of een Fleischmann, je koffiemelk was Glücksklee of Bärenmarke. De keuze werd mede bepaald door je ideologische positie in de samenleving, vergelijkbaar met de keuze die je maakte tussen de Beatles of de Stones.

Waar je vooral op moet letten is de minutieuze en soms werkelijk aangrijpende beschrijving, verspreid over het hele boek, van de langzame bewustwording van een dertienjarige puber van de ware aard van het leven – soms gebeurt het van de ene dag op de andere, maar vaak ook wel heel geleidelijk en verspreid over het boek.

Een boek dat intussen een weergaloos exposé is van de eruditie en de ongebreidelde fantasie van de schrijver.

Heel uidrukkelijk wordt in het boek verklaard dat het een roman is en de gelijkenis met bestaande dingen puur toevallig. Maar niettemin eindigt het boek met een register, zodat je wat makkelijker in de tekst kunt zoeken.

Ik kan niet beweren dat ik het boek in één adem heb uitgelezen – maar ik ontving het op 3 november, vaandaag is het de 29ste en heb sindsdien vrijwel niets anders meer gelezen. Ik ben eerlijk gezegd verbijsterd achtergebleven, op veel plaatsen in het boek dacht ik: wat ben ik hier nu eigenlijk aan het lezen, en nog altijd zie ik de samenhang niet tussen al die van elkaar verschillende en toch op mysterieuze wijze elkaar logisch opvolgende delen van het boek.

Maar ook voelde ik me vaak betrapt.

En dan heb ik het er ook nog niet over gehad hoe Frank Witzel met een soms pompeus en zwaarwichtig Duits zijn onderwerpen aanvalt en soms zinnen bouwt van zes of acht pagina’s lang.

Inmiddels is het boek in het Nederlands verschenen, maar daarin moet wel voor een belangrijk deel de toon van het Duits van Witzel verdwenen zijn„ wat een taal, wat een cultuur en vooral: wat een geschiedenis van dit grootste land van Europa dat ik vanuit mijn werkkamer kan zien liggen en dat voor mij en voor menigeen onbekend en bijna exotisch is gebleven.

Voorpagina hhBest