hhBest – Sinds 1996

Boekbespreking door Sante Brun

orig jaar besprak ik hier de eerste delen van de trilogie M, Il figlio del secolo en l’Uomo della providenza, geschreven door Antonio Scurati. De driedelige romancyclus beschrijft de opkomst en ondergang van Benito Mussolini als dictator, als Duce, van een fascistische staat, in een unieke mix met wat er onder diens invloed enerzijds, en in het algemeen anderzijds, gebeurde in het Italië van de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw. Trots vermeldde Scurati dat zijn werk (ik denk ook: zijn meesterwerk) weliswaar een roman was, maar waarvan niets was gefantaseerd. Het derde deel komt wellicht binnenkort.

Scurati is er niet de uitvinder van: de non-fictieroman, die hier en daar zelfs wel wordt beschouwd als de toekomst van de literatuur; maar misschien is hij is er wel meteen een protagonist van formaat van. Ik kan zijn boeken niet wegleggen zolang ik ze niet uit heb, want behalve een handige gebruiker van het schier eindeloze archiefmateriaal waarop hij zich baseert is Scurati ook een stylist van groots formaat. Bij het lezen zie je gewoon hoe de film van de beschreven periode draait voor je geestesoog.

Scurati is literatuurdocent en had vóór M al een interessant oeuvre geproduceerd, waaronder twee romans die ik destijds ook las en blijkbaar niet interessant genoeg vond om er een stukje over te schrijven. Maar onlangs legde ik de hand op Il tempo migliore della nostra vita (De mooiste tijd van ons leven), een boek dat je een roman annex autobiografie zou kunnen noemen, maar nog beter omschreven kan worden als een vingeroefening voor de Mussolini-trilogie.

Leone Ginzburg,  een Russische Jood die vlak voor de Eerste Wereldoorlog na een vakantie met zijn ouders in Viareggio in Italië is blijven hangen, is in 1934 docent Russische taal- en letterkunde aan de universiteit van Turijn. Hij is pas 23 jaar. Begin 1934 neemt hij een verstrekkend besluit: hij zal geen eed van trouw afleggen aan  de fascistische staat, en aanvaardt de consequentie die dat besluit voor hem heeft: hij moet ontslag nemen, hij raakt zijn Italiaans paspoort kwijt en moet accepteren dat zijn naam nergens meer genoemd wordt. Vervolgens wordt hij ook nog verbannen naar ‘de grens’, in zijn geval een primitief dorp in een afgelegen gebergte in Midden-Italië. Hij gaat in het verzet door het oprichten van een illegale krant.

Ginzburg is ook betrokken bij de recent opgerichte uitgeverij Einaudi, die zich toelegde op het voor Italiaanse lezers toegankelijk maken van klassieke werken, zoals dat van Franse en Russische auteurs – een activiteit die Ginzburg op het lijf geschreven was. Hij en zijn latere echtgenote Natalia vertalen de werken en belasten zich ook met het redigeren van de boeken en het corrigeren van de drukproeven, ook als zij in dat afgelegen dorp zitten. Ginzburg is een nogal onverstoorbaar mens. Terwijl Mussolini, mede onder invloed van Hitler, de Italiaanse rassenwetten aanscherpt blijft hij nog jarenlang letterlijk de puntjes op de i zetten en ook de laatste komma’s en punten aandacht geven.

Intussen begint na de verovering van Abessinië de teloorgang van Mussolini, waarbij het strijdtoneel zich naar het Italiaanse grondgebied verplaatst. En Ginzburg stuurt weer een pak gecorrigeerde drukproeven naar Turijn. De Duitse Wehrmacht bezet Italië, Italiaanse Joden worden naar Auschwitz gebracht, een heel Italiaans leger gaat vechten aan het Oostfront, Amerikanen en Engelsen bombarderen eerst Napels, Turijn en Milaan en landen daarna Sicilië en bij Anzio, Ginzburg redigeert verder, er is nauwelijks nog iets te eten of drinken, maar uiteindelijk gaat het niet meer. De Ginzburgs en hun inmiddels drie kinderen vluchten naar Rome. Ook daar blijft hij bezig met het redigeren van een verzetskrant l’Italia Libera.

Marteling en dood

Leone wordt al snel na aankomst in Rome opgepakt door de Duitsers in de clandestiene drukkerij van de krant, en gevangen gezet in de Regina Coeli gevangenis – waar hij aanvankelijk nog voordrachten houdt over literatuur. Maar dat duurt niet lang meer als ontdekt wordt dat hij onder een valse naam leeft, hij wordt gemarteld en overlijdt uiteindelijk in februari 1944.

Achteraf blijkt hij een ontroerende afscheidsbrief aan Natalia te hebben achtergelaten. Natalia, die tot op hoge leeftijd als schrijfster actief blijft en die in een van haar boeken schrijft dat haar verblijf met haar familie in dat dorpje in de bergen ‘de mooiste tijd van ons leven’ is geweest – de titel is van Scurati’s boek dat eigenlijk alleen maar verhaalt van de ene ellende naar de nog grotere rampspoed.

Maar er is meer. Want Scurati wisselt hoofdstukken over de wederwaardigheden van Ginzburg af met hoofdstukken waarin zijn eigen grootouders en ouders en van beide zijden wordt beschreven, en uiteindelijk zijn eigen leven – hier zien we hoe hij als de auteur, als croniqueur van het leven tussen 1900 en de huidige tijd, de levens van schijnbaar willekeurig gekozen mensen tegen de achtergrond van de wereldgeschiedenis noteert en met elkaar verweeft.

Antonio Scurati zelf heeft natuurlijk nooit met Leone gesproken: hij is zelf geboren in 1969. Maar zijn grootvader, die ook Antonio heette, was wel tijdgenoot van Ginzburg en beleefde, op een andere manier, dezelfde geschiedenis van Italië.

Ze zeggen wel eens dat iedereen twee handdrukken van alle andere mensen op de wereld verwijderd is. Scurati vertelt hier van die handdrukken uit zijn eigen leven.

Zo schrijf je een roman.

En zo doe je je eerste vingeroefeningen voor een romancyclus die nu al hoort tot de hoogste regionen van de Italiaanse, misschien wel de wereldliteratuur, een cyclus van romans waarvan elk woord waar gebeurd is.

Ik wacht met enig ongeduld op het derde deel van M., waarvan de ondertitel nog niet bekend, net zo min als de verschijningsdatum.

Voorpagina hhBest

Boeken van Scurati worden regelmatig in het Nederlands vertaald. Google eventueel op zijn naam.