hhBest – Sinds 1996

Boekbespreking door Sante Brun

at is nog eens echt ouderwets reisboek. Ouderwets in positieve zin bedoeld, haast ik me daar aan toe te voegen. Een van de belangrijke kenmerken van een goed reisboek: de reiziger kan het reizen niet laten.

Het dorpshuis in de geheime stad der Zapatistas, Coventic, Mexico.

Ik heb het nu over zo’n boek, van een schrijver die een halve bibliotheek reisboeken op zijn naam heeft staan: Paul Theroux, en dit nieuwste boek is getiteld On the Plain of Snakes, ‘Op de Vlakte der Slangen’, wat weer de vertaling is van de naam van de streek in de oeroude taal; het is eigenlijk de vertaling van een woord dat in het Spaans caracol luidt, slakkenhuis, en het is de naam voor een dorp, een nederzetting.

Hij begon enkele jaren geleden zelfs aan een geheel nieuw genre, de sociale reisvertelling. Hij begon gewoon op zijn eigen stoepje, de zuidelijke staten van de VS, en hij liet in zijn boek Deep South zien dat je daar de Derde Wereld in zijn meest hopeloze, uitzichtloze vorm vond. Te vergelijken met landen die Theroux zelf goed kent, zoals Malawi. Dat heb ik zelf ook herhaaldelijk geponeerd: ‘Amerika is een derde Wereldland met voldoende te eten’, uit Deep South bleek dat zelfs dat laatste niet overal vanzelfsprekend is.

Hij was daar vandaan dus thuis gekomen, had het boek geschreven, keek om zich heen en besloot dat er iets moest gebeuren. Zo beschrijft hij althans: ‘Ik was mijn reis naar Mexico begonnen in een stemming van verwerping en van zelfmedelijden, ik voelde me ontweken, over het hoofd gezien, genegeerd, verworpen – en kon me daardoor gemakkelijk identificeren met migranten en Mexicanen, die dat gevoel van veracht te worden goed kenden. Ik had gehoopt dat de reis opwekkend zou zijn, een genezing van mijn sombere stemming, en dat bleek het ook te zijn.’

Dat noem ik nog eens een goede reden voor een eenzame, levensgevaarlijke trip van tienduizenden kilometers.

Mexico had hij met de trein al eens doorkruist (voor die treinreis van Boston naar Patagonië) maar het trok hem aan wegens de actualiteit ervan: Mexico, als narcostaat en als land waar miljoenen mensen dromen van een baantje als bordenwasser of druivenplukker in een restaurant in Las Vegas, of zoiets, in ieder geval om iets te verdienen in de VS.

Hij ging er dus gewoon met de auto op uit en kwam thuis met materiaal voor een werkelijk prachtig boek.

Grensoverschrijdingen

Aanvankelijk reist hij zo’n beetje aan weerszijden van de grens tussen de Verenigde Staten en Mexico, gaat vaak enigszins bangelijk ’s nachts aan de Amerikaanse kant slapen. Hij praat intussen met mensen die stuk voor stuk een geschiedenis hebben van grensoverschrijding, meestal illegaal. De meeste zijn ook alweer terug in Mexico – de redenen voor de terugkeer zijn legio. Vrijwel niemand keert terug omdat hij of zij voldoende verdiend heeft, de terugkeer is vaak min of meer gedwongen geweest, bijvoorbeeld om te gaan zorgen voor een ziek geworden ouder of ander familielid, of gewoon, uit heimwee. ‘Ik miste het eten met mijn familie.’

De reis die Theroux vervolgens toch aanvaardt voert hem via Mexico City naar de zuidelijke staten Oaxaca en Chiapas. Onderweg neemt hij nog wat lessen Spaans, geeft zelf ook nog les in dat typische Amerikaanse vak: leren schrijven. Uiteindelijk komt hij in Mexico City terecht wat hem aanleiding geeft uit te weiden over de wereld van de Mexicaanse cultuur, vooral de literatuur; in de hoofdstad heeft hij ook zorgvuldig voorbereide ontmoetingen met kopstukken uit de cultuur – later zal hij een deel ervan diskwalificeren omdat ze liever keken naar wat er gebeurde in New York en Parijs en weinig voeling hadden met de eigen Mexicaanse wereld.

Hij filosofeert ook over zijn eigen aanwezigheid in het land – een lange man in een grote auto tussen al die straatarme mensen die ook nauwelijks groter zijn dan anderhalve meter. Maar zijn geduld, zijn ongehaaste manier van reizen, zijn bereidheid genoegen te nemen met smerige slaapplekken en dito voedsel, zijn vermogen tot empathie met de mensen in het Zuiden die (niet geheel ten onrechte) de politie ziet als de vijand, de mensen naar wie niemand in Mexico City omkijkt, druk als men is met de eigen corruptie, de mensen die met de harde hand van de regering pas te maken krijgen als ze proberen zelf hun situatie te verbeteren.

Politionele corruptie

En dat menigeen zich niet geheel ten onrechte niet zou wagen op plekken waar Theroux nou net nieuwsgierig naar is, dat bewijst hij zelf. Herhaaldelijk wordt hij door politieagenten aangehouden die hem alleen maar willen laten gaan als hij hen een flink bedrag in dollars betaalt. Mexico is, zegt Theroux bij herhaling, een staat die niet voor zijn burgers zorgt, integendeel.

En dat geldt vooral voor de grote groepen nog niet uitgeroeide oorspronkelijke bewoners van het land, foutief Indianen genoemd, naar schatting twintig miljoen in getal. Op die manier komt Theroux in aanraking met allerlei kleurrijke figuren uit die wereld en uiteindelijk bij de Zapatistas, die sinds een jaar of twintig enkele tientallen gemeenten in Chiapas tot een onafhankelijke staat hebben verklaard. Af en toe stuurt de regering het leger dat dan hier en daar mensen vermoordt, en dan weer vertrekt. Typisch Mexico: alle problemen worden op hun beloop gelaten.

En altijd, overal mensen die kortere of langere tijd in de VS hebben gewerkt, maar zich nu bezig houden met moeizaam bijeenschrapen van een leventje – de mezcalstokers zijn dan nog degenen die het meeste verdienen. Mezcal is, net als tequila, een drank die gestookt wordt uit de agaveplant – de productieprocessen verschillen trouwens hemelsbreed.

‘Ik kreeg zin om helemaal dronken te worden,’ schrijft Theroux op een gegeven moment, gezeten aan een tafel met een mezcalstoker en diens familie. En doet dan ook, ten koste van een ongelooflijke kater.

Hij gaat uiteindelijk weer naar huis waar hij dat allemaal op schrift stelt – behalve het migratieverhaal beschrijft hij ook de bijgelovigheid van de mensen, de opmerkelijke preoccupatie met de Dood waar heel Mexico mee bezig is, maar hoe primitiever hoe erger. En hij krijgt het gevoel nu pas echt en reiziger te zijn en geen toerist.

Hoogtepunt

Het boek eindigt met het feitelijke hoogtepunt: het bezoek dat Theroux brengt aan het dorp Coventic in het woeste, felgroene gebergte van Chiapas, een gesloten dorp, de hoofdstad van de Zapatistas, waar Theroux als een held wordt ontvangen. Zijn roem als zelfbenoemd strijder voor de oorspronkelijke bewoners van het land, die hun eigen taal nog spreken – sommigen spreken zelfs geen woord Spaans – is hem kennelijk vooruitgesneld. Op een bijeenkomst met de feitelijke leider van de beweging, Subcomandante Marcos, wordt Theroux uitgenodigd te spreken, aangesproken als Compañero Escritor, waarbij Theroux benadrukt dat hij een klein beetje een van hen is door erop te wijzen dat zijn overgrootmoeder behoorde tot een Indiaanse stam de Minominee, die ooit leefde in de Amerikaanse staat Wisconsin.

‘Het grootste geluk van reizen is, als je weet dat je met open armen ontvangen wordt, en dat je onder vrienden bent’ is een van zijn conclusies. Een norse, soms wat sombere en dwarse man, een Einzelgänger ook, van tegen de tachtig op zijn openhartigst.

Hij rijdt over de kortste weg terug naar huis. Aan de grens betaalt hij, bijna gretig, nog een keer 180 dollar om een douanier om te kopen, onder het bord waarop staat dat omkopen van ambtenaren streng wordt bestraft.

Voorpagina hhBest