hhBest – Sinds 1996

Sante Brun

igenlijk heeft Multatuli – Eduard Douwes Dekker, zeg ik er maar even bij, schrijver van een van de beroemdste boeken uit de Nederlandse literatuur Max Havelaar, of de Koffijveilingen van de Nederlandsche Handelmaatschappij – eigenlijk heeft Multatuli zijn andere beroemde werk, Woutertje Pieterse niet zelf geschreven, althans niet in de romanvorm die het bij het uitkomen in 1890 kreeg. Zelf had Multatuli gezegd dat het moeilijk was de geschiedenis van de Amsterdamse jongen Woutertje Pieterse los te zien van zijn overige werk, het verhaal verscheen in diverse jaren in de tweede helft van de negentiende eeuw in de serie ‘Ideën’. Drie jaar na zijn  overlijden liet zijn weduwe het boek alsnog verschijnen en het is sindsdien ondanks alle tekortkomingen gerekend tot de highlights van de Nederlandse literatuur.

Inmiddels is er een Woutertje Pieterseprijs voor het beste Nederlandstalige jeugd- of kinderboek – de prijs bestaat sinds 1988. En er is een standbeeld voor Woutertje, in gezelschap van het door hem aanbeden meisje Femke. Of de twee ooit zo intiem met elkaar zijn geweest als het standbeeld suggereert, valt uit het boek niet op te maken, en er is wel meer onduidelijkheid. Vermoedelijk valt uit bepaalde details wel op te maken in welke tijd Woutertje in Amsterdam leefde – rond de eeuwwisseling van de achttiende en de negentiende eeuw – en ook enigszins bevreemdend is de in het boek vermelde leeftijd van de jongen: aanvankelijk is hij negen jaar oud, niet veel later is hij plotseling zestien jaar, maar vindt het ‘bleekmeisje’ Femke hem eigenlijk veel te jong voor haar, terwijl ze zelf ook zestien jaar is. Nou ja, details die aan het boek nauwelijks iets afdoen. Net zo min als trouwens bepaalde uitweidingen die maar heel zijdelings met het hoofdverhaal te maken hebben, maar dat zal dan wel te maken hebben met het feit dat Multatuli zelf geen vast omlijnd plan had om het verhaal als boek, als roman, uit te geven.

Overigens kwamen die uitweidingen ook wel voor in de Havelaar, in de negentiende eeuw zagen wel meer van dat type boeken het levenslicht.

Ook moet nog opgemerkt worden dat Theo Thijssen (schrijver van Kees de Jongen) Woutertje Pieterse gelezen moet hebben.

Woutertje is een slimme jongen, maar in zijn familiekring wordt die slimheid niet bijzonder gewaardeerd, soms gekwalificeerd als ‘gekkigheid’, vaak ook als ‘onfatsoenlijk’. Met name zijn moeder kan er niet van verdacht worden het buskruit te hebben uitgevonden. Behalve slim is Woutertje ook enorm naïef en een dromer. Met name na zijn toevallige ontmoeting met Femke droomt hij ervan haar tot koningin te maken van een Afrikaans land waarvan Woutertje voornemens is binnenkort koning te worden.

Zijn min of meer ontmoetingen met een arts en diens familie en met pater Janssen die bij Femkes moeder kind aan huis is, en het lezen van wat boeken bij een boekhandelaar voor wie hij een tijdlang werkt,  maken dat Wouter gaat zien dat er een geheel andere wereld moet bestaan dan de benepen omgeving van zijn straatarme familie.

Maar intussen schuift Wouter van het ene ongelukkige baantje naar het andere en met name zijn functie als jongste bediende bij de stoffenfirma Ouwetijd & Kopperlith opent hem de ogen – die firma met kruipende bedienden en lanterfantende zonen van de baas, met als hoogtepunt de dikke vraatzuchtige moeder van de zonen die niet van haar plaats komt en bij het vertrek naar de ‘buitenplaats’ in Haarlem naar buiten gehesen moet worden. Daar zien we de ware Multatuli: Wouter als de sympathieke, aardige en door een vulgaire nieuwrijke en vooral leeghoofdige familie uitbuiters misbruikte jongen.

De laatste hoofdstukken, waarin wordt verhaald van de tocht van Woutertje naar het buiten in Haarlem en zijn terugkeer daar vandaan lezen als een spannend verhaal, waarin de stoffenhandelaar en zijn familie zich van hun stomste kant laten zien, pater Janssen een heel aardige vent blijkt te zijn, en Woutertje kennis maakt met de wijze waarop meisjes geronseld worden voor een bordeel.

Gezien de wijze waarop het boek tot stand kwam valt het te begrijpen dat het feitelijk abrupt en kennelijk onvoltooid eindigt – op de straatweg van Haarlem naar Amsterdam.

In het verleden is er wel discussie geweest over vermeend antisemitisme van Multatuli. De conclusie was: integendeel, hij bestreed in woord en geschrift uitingen van jodenhaat. Toch komt in dat licht zijn beschrijving van wat hij (en hij niet alleen) de ‘jodenhoek’ van Amsterdam noemt als opmerkelijk op mij over. Woutertje moet in die buurt een boodschap doen voor de stoffenfirma, en het moet gezegd dat niets bijzonders ziet in de joodse mensen die hij daar tegenkomt. Maar het taalgebruik van Multatuli mag er wezen wanneer hij over de woestijngewoonten van de mensen in de jodenhoek praat, en over hun onaangepastheid en over de ondoorzichtigheid van het type handel dat de joden daar met elkaar dreven.

Hoe dan ook: ik voelde me zeer aangetrokken tot Woutertje Pieterse, mede omdat ik mezelf erin herkende – hoewel in mijn familie zekere begaafdheid wel naar waarde geschat werd.

Ik kwam het boek, een uitgave van Veen in 1985, tegen in een antiquariaat in Deventer, waardoor ik besloten heb wat vaker de tweedehands boekhandel te frequenteren.

Voorpagina hhBest