hhBest – Sinds 1996

Boekbespreking door Sante Brun

p 31 oktober is het precies 500 jaar geleden dat Maarten Luther zijn 95 stellingen aan de deur van de kerk in Wittenberg spijkerde. Ware het niet dat het, door telfouten van de drukker, er vermoedelijk maar 73 stellingen waren, dat de datum nog berekend is volgens de Juliaanse kalender en dus de 500^ste verjaardag van het heuglijke feit pas op 10 november van de huidige kalender valt, Luther toen nog niet Luther heette maar Luder, dat de grote hervormer het vermoedelijk pas deed met die kerkdeur op 1 november toen (nu dus 11 november) en dat er grote twijfels zijn over de vraag of hij inderdaad spijkers gebruikte of de stellingen met was aanplakte en of hij inderdaad alle stellingen daar ophing of alleen een korte samenvatting.

En als we toch bezig zijn: Dat Luther op de Rijksdag in Worms over zijn opvattingen aangaande de noodzakelijke hervormingen in de katholieke kerk zou hebben gezegd: ‘Hier sta ik, ik kan niet anders’, dat is slechts in één bron te vinden, namelijk in het verslag van de naar Worms meegereisde aanhangers van Luther, en niet in het verslag van de officiële ‘rechtbank’. En zoals bekend: één bron is géén bron.

Zomaar wat dingetjes die ik oppik uit de in maart verschenen biografie van Maarten Luther, geschreven door de Brits/Australische godsdiensthistorica Lyndal Roper, die weliswaar bijna onvoorstelbaar pluiswerk heeft verricht in de overgeleverde papieren – het zijn er veel, maar er is vermoedelijk veel méér verloren gegaan – om dit vijfhonderdjarig jubileum van de Reformatie luister bij te zetten. Nou ja, Ropers werk is in die zin goed, omdat zij nooit echt tot een oordeel voor of tegen Luthers opvattingen komt: zij geeft ze zo goed mogelijk weer.

Ze heeft bij het schrijven van het boek wel heel vaak moeten grijpen naar hulpmiddelen als ‘misschien is het zo’, ‘het ligt voor de hand te denken dat’ en ‘het kan bijna niet anders dan’.

Niettemin wordt Ropers biografie geprezen omdat zij, naar het voorbeeld van de grote negentiende-eeuwse Duitse historicus Ranke, nauwelijks gebruik maakte van kant-en-klare bevindingen van eerdere biografen, maar zelf in de originele papieren dook. Eerdere biografen waren er trouwens voldoende, de eerste biografieën verschenen al in de eerste jaren na Luthers dood op 63-jarige leeftijd in 1546.

Gedeelde Jodenhaat

Roper beschrijft Luther, in werkelijk prachtig elegant Brits Engels, als iemand die we al een beetje kennen: verontwaardigd over de aflatenhandel waardoor de katholieke kerk een soort souvenirwinkel was geworden, zijn haat tegen de paus en de rest van de kerkelijke hiërarchie, zijn scabreuze taalgebruik, en vooral zijn tactloosheid, bijvoorbeeld tegenover mensen die zijn medestanders waren, die de Reformatie bepaald geen goed deed. Of zijn virulente Jodenhaat daar ook in meespeelde staat nog te bezien: daarin was vrijwel iedereen het destijds met Luther eens.

Zijn preoccupatie met een moeilijke stoelgang waar hij met name problemen mee had toen hij na het Edict van Worms een jaar lang als balling teruggetrokken leefde in de Wartburg is soms aanleiding tot een besmuikte grinnik, evenals zijn weinig verhullende kwalificaties van tegenstanders, waarbij  vaak uitwerpselen, sperma, urine en varkensanussen hun opwachting maakten. Ook zijn behoefte aan seks stak hij niet onder stoelen of banken.

Herhaaldelijk viel hij ten prooi aan depressies die hem tot aan de rand van zelfmoord brachten.

Alomtegenwoordigheid

De atheïstisch ingestelde lezer kan voluit van zijn eigen onbegrip genieten bij de beschrijving van de discussies, bijna op leven en dood, over de vraag of vlees en bloed van Jezus nu wel of niet echt aanwezig was (en is) in de geconsacreerde brood en wijn – waarbij soms zelfs het argument wordt gebruikt dat zulks onmogelijk was, aangezien Jezus bezwaarlijk én aanwezig zou kunnen zijn in de eucharistie en tegelijkertijd aan de rechterhand van god zou zitten – alsof voor Jezus bijna per definitie de gave van bilocatie en zelfs multilocatie of omnilocatie voor Hem géén peulenschil zou zijn. (Vergelijk de aloude gereformeerd Hollandse discussie over de vraag hoeveel engelen er op de punt van een speld zouden kunnen dansen.)

Intussen moet je de precaire situatie waarin Luther zichzelf had gebracht door zijn door de roomsche kerk als ketterij (en als slecht voor de handel) beschouwde opvattingen niet worden onderschat. Lange tijd hing hem de terechtstelling op de brandstapel levensgroot boven het hoofd en het boek geeft eigenlijk geen duidelijk antwoord op de vraag waarom het daar uiteindelijk niet op uitdraaide.

Drukpers

Wel heel duidelijk maakt Roper hoezeer de uitvinding van de drukpers op de verspreiding van Luthers ideeën van beslissende invloed is geweest. Zijn activiteit op dat gebied heeft iets heel moderns: zo snel hij zijn boeken, artikelen, polemieken en schotschriften klaar had ging hij ermee naar de drukker en zorgde dat ze snel werden gedrukt en zo breed mogelijk verspreid. Voor de minder geletterde lezer liet hij er de kunstenaar Lucas Cranach (en enkele van zijn beroemde collega’s) plaatjes bij maken. Zo voorkwam hij dat hij veel in het openbaar moest optreden en reisde hij ook weinig. Zijn drukwerken vonden ook al grote verspreiding doordat ze in het Duits waren geschreven, in plaats van in het geheimschrift van de toenmalige roomsche clerus, te weten het Latijn.

Ropers boek is prachtig geïllustreerd, zij het dan dat de vele opgenomen houtsneden wel iets handiger afgedrukt hadden kunnen worden – uitgever The Bodley Head in Londen had daar wel eens beter naar mogen kijken.

Het boek is inmiddels ook vertaald in het Nederlands.

3 Reacties op “Nieuwe biografie bij 500 jaar Luther”