hhBest – Sinds 1996

Tien jaar geleden is het, dat de beroemde Weverij De Ploeg in Bergeijk werd gesloten. Tien jaar heeft het geduurd, aleer het probleem van een nieuwe bestemming voor dit rijksmonument kon worden opgelost: vestiging van de specialist in projectbouw Bruns. De economische crisis, die in 2008 toesloeg, heeft ongetwijfeld een rol gespeeld. Tien jaar geleden besteedden wij op hhBest versie 1.0 aandacht aan de in Best begonnen geschiedenis van De Ploeg (als landbouwcoöperatie <-) en de Bergeijkse fabriek, ontworpen door Gerrit Rietveld. Vandaag herplaatsen wij dat verhaal op hhBest 2.0

Weverij De Ploeg in Bergeijk is (was) gehuisvest in een gebouw dat in de jaren vijftig door Gerrit Rietveld is ontworpen. Het ligt in een park, ontworpen door Mien Ruijs.

08|05|07
Weverij De Ploeg verdwijnt uit Bergeijk. Althans het productiebedrijf van de eens aandachttrekkende en smaakmakende Ploegstoffen. Het bedrijfspand, in de jaren vijftig van de vorige eeuw opgericht naar ontwerp van niemand minder dan Gerrit Rietveld (van wie zich ook een buswachthuisje in Bergeyk bevindt) is verkocht aan een Eindhovense woningcorporatie, die zegt met het gebouw en het aangrenzende park ‘iets cultureels’ te willen. Er wordt niet in de laatste plaats door omwonenden, maar ook door het gemeentebestuur met argusorgen naar gekeken.

De Ploeg begon als een coöperatie en heeft uitgesproken rooie wortels, die zich aanvankelijk vastgezet hadden in Bestse heidegrond – waar zich nog altijd een Ploegstraat bevindt. Volgens fotograaf Jan Swinkels, die al jaren aan het einde ervan, vlakbij de opgeheven spoorwegovergang woont, dankt die straat zijn naam niet aan De Ploeg maar is het juist omgekeerd. Werk aan de winkel voor de Bestse heemkundekring, want hier valt tegenin te brengen dat de overgebleven boerderij van De Ploeg met de originele achterkant naar de Ploegstraat staat.

Bolsjewieken

Jean Coenen spreekt in zijn geschiedenisboek Te Best Wart (2000) over ‘Bolsjewieken op de heide’, als hij een uitvoerige passage wijdt aan een landbouwcommune, die zich na de Eerste Wereldoorlog vestigde op grond ten zuiden van het (in 1923 geopende) Wilhelminakanaal en beweerszijden de spoorlijn Eindhoven-Boxtel. Een gebied dat zich uitstrekte tot aan de Oirschotsedijk. Het wordt nu grotendeels in beslag genomen door het wegenknooppunt Batadorp.

De Ploeg was een van de meestal mislukte pogingen, naar de mode van de tijd (de schrijver Frederik van Eeden gaf met zijn kolonie Walden de toon aan) op een andere manier, a-kapitalistisch, op een coöperatieve manier, zelfverzorgend te leven.

Iniatiefnemer in Best was Willem van Malsen, een chemicus die bij Philips was ontslagen, nadat hij in 1918 in de kantine (toen nog schaftlokaal geheten) het socialistische blad Opwaarts had proberen te verspreiden. Het was blijkbaar een druppel die de emmer deed overlopen, want Van Malsen was door Philips, na een gevangenisstraf wegens dienstweigering, weer in genade aangenomen. Overigens was Opwaarts een christelijk-sociaal blad, dat door een dominee werd volgeschreven. Maar dat was bij voorbeeld voor het Eindhovensch Dagblad even erg als welke vorm van ‘bolsjewisme’ dan ook.

Van Malsen was bevriend met Philipscollega Carl Hijner, die van zijn vader, de kunstschilder Arend Hijner, onder meer 25 hectaren heide had geërfd. Van Malsen mocht daar gaan boeren, maar voor het zover was kwam er als het ware een sneeuwbal aan het rollen. Het komt erop neer dat van allerlei kanten in totaal 143 ha grond werden ingebracht, waarop dan de inmiddels opgerichte Coöperatieve Productie- en Verbruikersvereniging De Ploeg van start kon gaan.

De groep bestond uit negen dienstweigeraars en anarchisten, onder wie Carl Hijner en

De coöperanten in Best in 1919 . Foto archief Weverij De Ploeg, Bergeijk

Van Malsen. De heide werd in samenwerking met de later Koninklijke (!) Nederlandse ontgonnen. F. van Puyenbroek schreef in het Mededelingenblad van de Nederlandse Vereniging tot Beoefening van de Sociale Geschiedenis in 1974 een lijvig verhaal over de Bestse Ploeg, waarin hij vermeldt dat de initiatiefnemers tot de ontginning destijds in aanmerking kwamen voor een rijksbijdrage, maar dat ze die zouden hebben geweigerd omdat ze geen gunsten wensten te aanvaarden van een overheid die ze verfoeiden.

Nabij de Eindhovenseweg werden in eerste instantie twee huizen

‘De Boerderij’  in ca. 1920 Foto collectie Tiny Kapteijns.

gebouwd. In het kleinste, goed zichtbaar vanaf de Eindhovenseweg, was volgens Bestenaar Tiny Kapteijns het ‘kantoor’ gevestigd. In het andere, de eigenlijke boerderij, heeft Kapteijns tot begin van deze eeuw veertig jaar gewoond. Op gronden, die toen eigendom waren van onder anderen de Bestse miljonair Van den Boomen, heeft hij opnieuw onder de naam De Ploeg een bloeiende fruitkwekerij geëxploiteerd. Op het voormalige erf van de tegenwoordige woonboerderij wijst hij nog een verpieterde bessenstruik aan die hij ooit heeft geplant.

Rode drukkerij

In 1927, toen de coöperatie nog overeind stond, begon ene Ko van Puffelen naast ‘het kantoortje’ een drukkerij in een door hemzelf gerealiseerd pand, dat onder de Bestse bevolking de bijnaam

Volgens de voormalige Bestse fruitkweker Tiny Kapteijns (voorgrond) bevond zich in dit huisje aan de Eindhovenseweg ‘het kantoor’ van De Ploeg. Destijds had het wel een rieten dak.

Strijkijzer zou krijgen. Vandaaruit liet hij De Cycloon verschijnen, ‘Revolutionair Maandblad voor Zuid-Nederland en Vlaanderen’. Hij noemde dat ‘een nieuwe verschijning in het deininglooze gedeelte tusschen Moerdijk en Noord-Frankrijk waar de gemoederen nog steeds worden beheerscht door een door eeuwen gegroeiden ijzeren machts-dwang, die men Roomsch-Katholieke Kerk noemt’

‘Genoeg’, schrijft Van Puyenbroek, ‘om de hoofdredacteur van het Eindhovensch Dagblad weer eens op de letterkast te jagen’. Al eerder had het ED in een aantal artikelen onder de titel ‘Het Bolsjewisme in het Zuiden’ korte metten gemaakt met deze ‘penetratie van het communisme’ en erop gewezen ‘hoe gevaarlijk het was, die lui zonder geregeld toezicht te laten in een afgelegen hoekje’. Ach wat, reageerde het socialistische dagblad Het Volk: ‘Het zijn zeer vreedzame brave menschjes die daar in Best wonen’. De drukkerij heeft maar korte tijd bestaan; ‘het strijkijzer’ is volgens Tiny Kapteijns rond 1957 gesloopt.

Weverij kwam er niet

Van het begin af aan is het de bedoeling geweest, naast de landbouwactiviteiten in Best ook een weverij te starten. In 1922 is daarvoor door de gemeente Best zelfs nog een bouwvergunning afgegeven. Maar het lukte niet, voldoende kapitaal bijeen te krijgen om het plan te verwezenlijken.

De landelijke belangstelling voor de woongemeenschap was omgekeerd evenredig aan zijn succes. Er was veel verloop en Willem van Malsen vertrok in 1921 naar Bergeijk om daar een ‘vegetarisch herstellingsoord’ te gaan leiden.

Toch duurde het nog tot 1930, aleer de agrarische woongemeenschap werd geluiqideerd, na jaren met nogal wat geruchtmakende incidenten, zoals de

De Boerderij’ in 2007. De voorkant is nu de achterkant.

deining rond het ‘door langharig tuig’ (toen al!) in Eindhoven verspreiden van de ‘communistische blaadjes’, het afbranden van een voorraadschuur (1927) en de beschuldiging van een 18-jarige bewoner van de kolonie van diefstal. Met weer het verwijt dat de marechaussee deze jongen zou hebben mishandeld, een beschuldiging waarover kamervragen werden gesteld. Ook deden zich crises in de landbouw voor en mislukten er oogsten. Op een gegeven moment werd er op De Ploeg ook vee gehouden, wat natuurlijk indruiste tegen de vegetarische principes.

In 1923 was dan toch onder auspiciën van onder anderen Willem van Malsen in Bergeijk een coöperatieve weverij met de naam De Ploeg ontstaan. ‘Het idee en de mensen waren van de commune in Best afkomstig’ weet geschiedschrijver Jean Coenen.

Rietvelds fabriek in ere hersteld — Voorpagina hhBest