hhBest – Sinds 1996

Boekbespreking door Sante Brun

et communicatietijdperk verandert ons, als individu en als samenleving. Er ontstaan problemen rond de menselijke identiteit, over het fijne onderscheid tussen fictie en realiteit, ook van auteurschap, plagiaat en citeren. Door de inflatie van de media wordt juist de ‘dorpsradio’ steeds belangrijker. De dorpsradio is een zich steeds verder uitbreidende geruchtenmachine waardoor iedereen denkt alles te weten over alles en iedereen in het dorp dat wereld heet. Daardoor is een ondoordringbaar web van legendes, anekdotes en ficties ontstaan die wij aanzien voor de werkelijkheid. Is er eigenlijk nog iets anders dan  virtualiteit, terwijl het onderwijl de dorpsradio blijft die ons denken, onze beslissingen en ons handelen bepaalt?’

Zo begint de tekst van de website www.unterleuten.de, gebaseerd op het boek Unterleuten van de Duitse schrijfster Juli Zeh, een dikke pil van ruim 600 pagina’s die vanaf het begin in maart van dit jaar de Duitse boekentoptien voor fictie beheerst.

Unterleuten is een nietig dorpje onder de rook van Berlijn (op de website staat een plattegrond van het dorp), dus in het gebied van de voormalige DDR. Juli Zeh beschrijft in een groot aantal hoofdstukken, die steeds de naam van een van de inwoners dragen, de ontwikkeling van de samenleving daar in de hete zomer van 2010. Op het eerste gezicht lijkt het te gaan over de stille strijd in het dorp tussen de voor- en tegenstanders van een windmolenparkje, maar het gaat vooral om die dorpsradio – het dorpse roddelcircuit dus – en de verstoring van de stabiliteit die door die radio wordt gehandhaafd door de komst van buitenstaanders die om allerlei redenen in Unterleuten neerstrijken. Zoals een ‘paardenmeisje’ Linda Franzen die goedkope grond zoekt voor haar paardenbedrijf en die getrouwd is met een weinig succesvolle game-ontwerper, die in Berlijn werkt, en die rondloopt met het idee, van Unterleuten een game te maken; of zoals de vogelbeschermer Gerhard Fliess en zijn vrouw Jule, die naar Unterleuten verhuizen, omdat daar in de buurt een populatie bedreigde vogels, kemphanen, aanwezig is. Met name Fliess is iemand die niets begrijpt van de bestaande verhoudingen in het dorp waar hij, als buitenstaander die wil meedoen, ontstellende flaters slaat.

Unterleuten is na de ‘Wende’ een dorp gebleven waar de oude verhoudingen (ook van vóór de DDR) voortbestaan en waar de bekende figuren de baas spelen. De communist Kron, die een soort plaatselijke krijgsheer is met een aantal gelijkgestelde kompanen enerzijds, en Rudolf Gombrowski, grootgrondbezitter die na de Wende de kolchoze ‘Ökologie’ heeft overgenomen – de grond van zijn oude Junkergeslacht – anderzijds.

Juli Zeh beschrijft behoedzaam de onderlinge verhoudingen waarvan een belangrijk deel gebaseerd is op een maffia-achtige structuur; die bestaat doordat, zoals zij schrijft, Unterleuten geen krant leest en geen tv kijkt, geen internet heeft en vooral zelfgenoegzaam is en een geldloos ruilsysteem overeind probeert te houden, dat gebaseerd is op ‘als jij mij helpt, help ik jou’, maar ook op ‘ik heb ooit dit voor jou gedaan, dan moet jij nu dát voor mij doen’.

Dat klinkt heel ouderwets, maar Zeh plaatst haar verhaal natuurlijk wel in een zeer moderne context: het doorgeslagen kapitalisme dat de rijken rijker en de armen armer maakt, de politiek die zich allang niet meer baseert op de werkelijkheid van alledag maar vooral feitenvrij te werk gaat – de over de wereld verbreide dorpsradio (‘het stond op Facebook’) heeft de verzorging van feiten op zich genomen, niets is meer wat het lijkt.

Het boek leest inmiddels als een trein, zelfs de sociaal-filosofische verhandelingen die Zeh door haar verhaal mengt vormen er een harmonisch en noodzakelijk deel van. Je kunt aan het boek zien dat Zeh er tien jaar over deed om het te schrijven – het is doorwrocht, ik had bijna gezegd: Duits doorwrocht. En het is in hoge mate somber van toon.

Uiteindelijk blijken vrouwen de verstandigste inwoners: ze gaan, na een aantal gruwelijke gebeurtenissen, weg uit het dorp. De mannen verongelukken, plegen zelfmoord, komen in de gevangenis terecht.

Wat mij in ieder geval weer eens op viel, dat is dat Duitsland een enorm land is met problemen die je in Nederland niet of nauwelijks kent, een land met een vreselijke ‘Vergangenheit’ die nog nauwelijks ‘bewältigt’ is.

Intussen wordt de roman gepresenteerd als een ‘Gesamtkunstwerk’ want het strekt zich ver buiten het papieren boek uit;¨de fictieve figuren uit het boek hebben veelal een echt Facebook-account, ze twitteren, bloggen en vloggen erop los. Het dorpscafé Märkische Landmann heeft een website en daar vind je ook het menu (Zanderfilet Schiefe Kappe mit Salzkartoffeln, 6.90 eur) en T-shirts met de naam van het café erop. Een aantal romanfiguren keert zich op internet ook tegen de schrijfster…

Misschien is die met virtualiteit gemengde werkelijkheid ietwat overdreven, de uiteraard fictieve bewoners van (het uiteraard ook fictieve) Unterleuten doen er wel aan mee en in het boek wordt hoogstens af en toe een e-mail verstuurd, als het vlotte verloop van het verhaal dat vereist.

Maar dat je na lezing van het boek ineens overal om je heen de Krons, de Gombrowski’s, de Fliessen, de Franzens tegenkomt, is overmijdelijk. Hopelijk loop je vanmiddag niet in een donker steegje tegen Bodo Haller aan. Want hij is de man die de smerige karweitjes van de maffiabaas uitvoert.

PS: Voor zover mij bekend is er nog geen Nederlandse vertaling op de markt.