hhBest – Sinds 1996

Boekbespreking door Sante Brun

ie een beetje thuis is in de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog is natuurlijk bekend met het bezoek dat een delegatie van het Deense Rode Kruis in 1944 bracht aan het concentratiekamp Theresienstadt in het toenmalige door de Duitsers bezette Tsjechoslowakije. De Duitsers hadden inderhaast het kamp dusdanig gepimpt dat de Denen blij verrast waren: de gevangenen werden wel degelijk goed behandeld. Aangemoedigd door dit succes bedacht de SS-commandant van het kamp, Rahm, een nieuw plan: er zou een film gemaakt worden die het beeld dat de Denen hadden gekregen nog zou ‘aanvullen’, en die aan de geallieerden zou worden gepresenteerd onder de titel Theresienstadt: Ein Dokumentarfilm aus dem jüdischen Siedlungsgebiet — De Führer schenkt den Juden eine Stadt.

Een boek dat je niet loslaat

Kurt Gerron in Der blaue Engel

Wat minder bekend was dat Rahm mede op het idee was gekomen doordat de voor de oorlog in Duitsland zeer bekende acteur, zanger en film- en toneelregisseur Kurt Gerron in het kamp was aangekomen, vanuit Westerbork; daar was Gerron aangeland na een verblijf in Amsterdam, waar hij, als Jood, heen was gevlucht nadat Wenen en Parijs geen goed heenkomen hadden weten te bieden. In Nederland regisseerde hij de eerste verfilming van het boek van A.M. de Jong, Merijntje Gijzens jeugd. Theresienstadt was een relatief ‘gerieflijk’ kamp, voor een deel een voormalige kazerne, en de gevangenen waren onder andere Joden die zich in de Eerste Wereldoorlog onderscheiden hadden, zoals zoals Kurt Gerron, die bovendien dus tussen de wereldoorlogen triomfen had gevierd met zijn voor de UFA gemaakte films.

Ook waren er bekende wetenschappers. Maar de ‘gerieflijkheid’ was voor de gevangenen maar tijdelijk: ook uit Theresienstadt zou iedereen uiteindelijk naar Auschwitz gebracht worden en vermoord.

Dat was althans de bedoeling. Het gebeurde op 30 oktober 1944 ook met Kurt Gerron en zijn vrouw, drie dagen na vertrek uit Theresienstadt, en drie dagen voor de Duitsers stopten met vergassen van gevangenen. Van de 150.000 mensen die in Theresienstadt verbleven, overleefden 25.000 de oorlog.

Dit is de historisch vaststaande inhoud van het verhaal, en vanaf hier begint de uiteraard gefingeerde monoloog van Gerron, geschreven door de Zwitserse romanschrijver Charles Lewinsky, die eerder al veel succes had met zijn roman over de lotgevallen van de familie Meyer. Dat was een fascinerend boek, maar het was wel erg breedsprakig over vele gebruiken en gewoonten onder orthodoxe en minder orthodoxe Joden en de discriminatie die hen ook in Zwitserland ten deel viel.

Terugkeer ongewenst, de titel van het boek over Gerron (het heet in het Duits Gerron, hetgeen duidelijk maakt hoe beroemd de regisseur in Duitsland was), is de aantekening bij de namen van de Joden die op de lijst kwamen om van Theresienstadt naar Auschwitz te worden gebracht – in het Duits afgekort tot de letters RU, en dat behoeft verder weinig verklaring..

De monoloog van Gerron behelst het dilemma waarvoor hij zich geplaatst ziet: het bevel volgen van Rahm, de film te maken die een volkomen foute voorstelling moet geven van het leven in het kamp en daarmee minstens voor enige tijd zijn eiugen leven redden, misschien wel lang genoeg voor de Russische en/of de geallieerde legers om Theresienstadt bereiken. Of de opdracht verontwaardigd van de hand wijzen en dan, samen met zijn vrouw Olga, op de eerste de beste lijst voor transport (RU) naar Auschwitz te komen.

terugkeerGerron vertelt onderwijl zijn verhaal vanaf de schoolbanken, zijn vader, zelf Jood, die een hekel had aan Joden en een echte Duitse nationalist was, zijn moeder die vooral heel formeel was; zijn wederwaardigheden als zeventienjarige soldaat in de ‘worstmachine’ – de Eerste Wereldoorlog – waarin hij al snel wordt afgekeurd omdat een granaatscherf zijn scrotum heeft verwijderd, zijn medische studie en zijn opkomst als zanger, acteur en regisseur in Berlijn.

Al op 1 april 1933 verlaat hij met zijn vrouw Olga en zijn ouders Duitsland, waarna de al genoemde zwerftocht door Europa begint. Zijn eeuwig optimisme wordt hem feitelijk al fataal als hij een aanbod om naar Amerika te gaan afslaat. Herrhaaldelijk betuigt hij daar achteraf zijn spijt over. Maar ondanks de gruwelen die zich voor zijn ogen afspelen en de toenemende wetenschap dat niemand levend de reis naar Auschwitz zal overleven blijft hij lichtpuntjes zien en zet zich dan ook geestdriftig aan het werk voor de film. Ondanks dat in die episode zijn optimisme heel geleidelijk plaats maakt voor voor zwarte wanhoop, zijn gezellige joodse humor plaats maakt voor illusieloos cynisme.

Uiteindelijk komt hij tot de ontdekking dat Rahm zelfs nooit overwogen heeft hem te ‘belonen’ met een langer verblijf in Theresienstadt – als de film klaar is kan hij op transport worden gesteld, net als alle andere ‘acteurs’ en ‘figuranten’;  die aan de film hebben meegewerkt. Typerend is dat Gerron nog in opstand probeert te komen: de film is niet af, hij is de enige die er een goede rolprent van kan monteren, hij wil die per se afmaken. Hij is, als steeds, de laatste die erachter komt dat hij al lang verdwenen is in de tunnel die leidt naar het het onvermijdelijke einde, de dood in de gaskamer, film of geen film.

Lewinsky beschrijft dit zo schitterend dat je, als lezer, aarzelt om het verhaal ten einde te lezen, terwijl je toch vanaf de eerste tot de laatste bladzijde weet hoe het verhaal meedogenloos voert naar het gruwelijke einde.

Het boek is zo aangrijpend dat het mij in ieder geval voorlopig niet zal loslaten.