hhBest – Sinds 1996

Boekbespreking door Sante Brun

De laatste tien, twaalf pagina’s van Jonathan Franzen’s boek Purity zouden zomaar het laatste hoofdstuk kunnen zijn van een ietwat zoetsappig boek voor de rijpere jeugd. Meisje brengt haar lang geleden gescheiden ouders weer bij elkaar, blijkt erfgename te zijn van een groot fortuin, krijgt een leuke vriend en een nog leukere hond en terwijl ‘it rains in California’ eindigt het boek vlak voor Kerstmis – blijkbaar is voor Franzen geen boek compleet als niet ergens Kerstmis opduikt. Het lijkt wel een Amerikaans romannetje.

Maar voor we bij die laatste pagina’s zijn hebben we al 550 pagina’s gehad – als je het hebt over een page turner, dan is dit een page turner.

Dit dikke boek is niettemin samen te vatten in één zin: een meisje van 23, Pip, maar eigenlijk Purity, is op zoek naar haar vader die ze nooit heeft gezien.

Ze ontmoet hem, zonder te weten dat Tom Aberant haar vader is, en niet beter weet dan dat zij, inmiddels free lance onderzoeksjournaliste, werkt bij een door hem opgericht internettijdschrift, de Denver Independent. En in zijn huis logeert. En er eigenlijk moet spioneren.

Maar dan zijn we, buiten Californië, al uitvoerig in Kansas geweest en hebben we kennis gemaakt met David Laird, miljardair, in Philadelphia met Anabel Laird, diens dochter, met Tom Aberant, haar man (meer dan twintig jaar na de dramatische scheiding nog altijd aan haar verslaafd), in New York, in Denver(met Leila) in de DDR met Andreas Wolf en Annagret – Berlijn, Leipzig, Jena – en in het oerwoud van Bolivia.

En hebben we tot onze verbazing gezien dat Franzen nu eens niet een Amerikaanse familiesaga heeft willen schrijven, maar zich ditmaal gewend heeft tot het type van bijkans onbestaanbare romanfiguren en (vaak absurde) plots van Philip Roth, Tom Wolfe, T.C. Boyle, Dave Eggers. Waardoor dit boek wellicht een nieuwe fase in het schrijverschap van Franzen inluidt.

Internet totalitaire staat

Menig recensent heeft zich geroepen gevoeld het verhaal van dit boek uitvoerig samen te vatten. Maar ik wil me beperken tot enkele aspecten. Ik wil bijvoorbeeld wijzen op de essay-achtige uitweidingen die Franzen zich veroorlooft, met name met betrekking tot het internet, een betoog dat in de loop van het boek uitgroeit tot de stelling dat het internet de nieuwe totalitaire staat is waaraan niet valt te ontkomen.

Min of meer centraal staan Tom en Anabel. En niet zonder reden, zoals zal blijken. Hun verhaal wordt verteld door de ik-figuur, Tom zelf. Het is een schitterend, trefzeker geschreven relaas van een man die absoluut ten onder gaat aan zijn vrouw die hem in haar greep houdt met haar onnavolgbare redeneringen, haar absurde kunstprojecten, haar neiging tot anorexia – hier grijpt Franzen zijn kans om via Tom breedvoerig seksistisch vrouwonvriendelijk uit te halen. Franzen compenseert dit wel herhaaldelijk, onder andere door het verhaal over een van de kleinere romanfiguren, Charles, die een kernkop steelt om indruk te maken op zijn vriendin. (Het verhaal groeit uit tot een scoop voor de DI website).

Ook de toestand van de journalistiek in het algemeen en kranten en tijdschriften in het bijzonder krijgt uitgebreide aandacht, evenals uiteraard de interessante aspecten van het digitale tijdperk – e-mail, Twitter, Facebook. En het verschijnsel ‘wikileaks’. Want een andere belangrijke verhaallijn is die van Andreas Wolf, een nieuwe Assange, die vanuit Bolivia, waar hij heen gevlucht is uit angst voor arrestatie wegens moord, het ene lek na het andere opspoort en aan Pip haar ware identiteit onthult.

De moord heeft Andreas gepleegd in Oost-Duitsland, op de stiefvader van Annagret, omdat hij het meisje (toen 15 jaar) misbruikt; hij doet dat samen met Annagret, waar de twee weliswaar ongestraft voor blijven, maar er nooit meer vanaf komen. Vanaf dat moment voelt Andreas de Killer in zich. Met fatale gevolgen.

Onvertaalbare ironie

En dat allemaal in het schitterende, sterk ironische en schier onvertaalbare Engels van Franzen. Die zich zelfs enige grappen veroorlooft die weinig met zijn verhaal te maken hebben, zoals zijn opmerkingen over het feit dat er tegenwoordig wel erg veel schrijvers in Amerika zijn met de voornaam Jonathan, of – maar dat kan toeval zijn waar ik opzet in zie: dat hij ergens spreekt van deTom Mix (een ster van de stomme film) en dat Tom Aberant en Andreas Wolf (die elkaar wel heel toevallig hebben ontmoet in Berlijn) samen het lijk van de vermoorde man herbegraven – zou hier een sneer naar Tom Wolfe bedoeld zijn?

Ach nee.

Misschien moeten we in het boek een barok altaarstuk zien met de huwelijken van Anabel en Tom respectievelijk Annagret met Andreas als twee allegorische voorstellingen – enerzijds Anabel die Toms leven verpest (maar zij ziet dat andersom) en anderzijds Andreas die Annagret meesleurt in zijn schizofrenie.

Franzen vergeet Annagret trouwens in de loop van het boek, waar is ze gebleven? Na een korte episode met Pip, heel in het begin, komt ze niet meer op de proppen. Waardoor we wel beseffen dat Franzen voor het overige de enorme drukte van het verhaal superieur in de hand heeft.

Waarna we mogen constateren dat het eind van het boek, dat neerkomt op ‘en toen begon het zachtjes te sneeuwen’ een van de vele grappen is waarmee Franzen ons meedeelt: neem me asjeblieft niet al te serieus.

Een groot schrijver, inderdaad.