hhBest – Sinds 1996

Boekbespreking door Sante Brun

Op Paul Theroux werd ik geattendeerd in het begin van de jaren tachtig, door een collega op de krant, Herman Vermeulen, die een verwoed lezer van historie- en reisboeken was. Het boek dat hij me leende was The Great Railway Bazaar. In het boek beschrijft Theroux een treinreis die hij maakte van Londen naar Yokohama, die natuurlijk niet helemaal per trein kon gaan, er kwamen ook busreizen, scheepsreizen en uiteindelijk een vliegtuigreis aan te pas – Theroux had de pest aan vliegreizen ‘omdat je dan niks ziet’. Hij was gewoon gek op treinreizen, maakt niet uit waarheen.

En mij had hij ermee te pakken. Theroux had toen The Old Patagonian Express al geschreven – per trein van Boston naar Patagonië – en het verslag van een wandeling langs de gehele kust van Engeland, The Kingdom by the Sea. Nog een treinreis bleek een voltreffer, namelijk Riding the Red Rooster, een tocht van vele maanden per trein door China, een trip waarvoor hij Mandarijn leerde spreken en die enige hilarische episodes omvat, met name een winterse reis met een kapotte taxi en een krankzinnige chauffeur van westelijk China naar Tibet.

Vele reizen volgden, onder andere ook nog een langs de kusten van de Middellandse Zee. Ook kanode hij een reisboek bij elkaar op de Stille Oceaan. Een stuk of vijftien reisboeken waarvan de laatste drie hem terugbrachten naar het continent waar hij het meeste mee had, Afrika. Hij was er ooit begonnen als docent in het kader van het Amerikaanse Vredeskorps, trouwde er en kreeg er kinderen. Ook een aantal prachtige romans die hij schreef spelen zich daar af.

Om de een of andere reden is Theroux terechtgekomen in de categorie ‘minor poets’, hoewel vele van zijn ruim dertig romans en verhalenbundels indrukwekkende literatuur vormen. Millroy the Magician, Blinding Light  en The Lower River zijn boeken die mij altijd zullen bijblijven.

Een deel van zijn werk is sterk autobiografisch, met name de boeken die gaan over zijn gecompliceerde liefdesleven.

Beetje brommerig

Hij lijkt me ook geen gemakkelijk mens, hij is sterk gesteld op alleen zijn, reist het liefst door zo afgelegen en niet geheel ongevaarlijke landstreken, te voet, als lifter of met de trein. Hij moet ook op de mensen die hij ontmoet ietwat brommerig zijn overgekomen, arrogant ook soms. Maar hij eet onderweg ongeveer alles dat hem wordt voorgezet, slaapt op de vreemdste plaatsen hoewel hij er vaak vies van is en heeft altijd alleen maar een opschrijfboekje en een tasje met een paar onderbroeken en toiletgerei bij zich, en een creditcard.

Misschien heeft die laatste wel de doorslag gegeven, plus uiteraard zijn leeftijd – hij is 73 jaar – dat hem tijdens zijn laatste trip deed besluiten dat het ook de laatste trip zou zijn. Enigszins laconiek merkt hij op dat zijn creditcard in Namibië succesvol werd gekopieerd en hij als gevolg van de aankopen die ermee werden gedaan – er werd onder andere een heel huis mee ingericht – zo ongeveer failliet was gegaan. En dan zijn leeftijd: je bent als oude man toch minder veilig dan als lenige jongeman, valt hem op. En je valt ook steeds meer op, met name in Afrika. Wat doe ik hier? citeert hij meermaals de titel van een boek van die andere reisschrijver, Bruce Chatwin.

Theroux is dan bezig met de reis die ten grondslag ligt aan zijn meest recente reisboek Last Train to Zona Verde. Hij reist daarin van Kaapstad naar Windhoek en andere plaatsen in Namibië en dan door naar Angola. De toestand in dat land brengt hem tot de conclusie dat het maken van de klassieke ‘ontdekkingsreizen’ definitief tot het verleden behoort, het is vrijwel overal letterlijk levensgevaarlijk.

Angola is een land van volstrekt definitieve armoede, negentig procent van de bevolking is werkloos en woont uitzichtloos en hongerig in uitgestrekte slums rond de weinige grote steden, zonder water en elektriciteit; honderdduizenden kinderen krijgen geen enkele opleiding, er zijn niet alleen nauwelijks behoorlijke wegen maar ook geen scholen van betekenis. Angola is niettemin een steenrijk olieland en exporteert daarnaast goud en diamanten, maar de opbrengst gaat naar het buitenland of verzamelt zich in de zakken van regeringsfunctionarissen en hun vrienden die stuk voor stuk miljardair zijn.

Theroux hield van het Afrika van de kleine dorpen en van de fantastische natuur, en vooral van de wilde dieren in het land. Moet je net in Angola komen: geen dier meer te bekennen als gevolg van de dertigjarige burgeroorlog die het land bezaaid heeft met miljoenen niet ontplofte landmijnen.

Doodsangst

Theroux had het idee om na Angola door te reizen via Congo en Nigeria naar Mali, maar tijdens de reis bereiken hem berichten die hem doen besluiten daar vanaf te zien: hij durft best wat, heeft een geweldige ervaring met reizen in barre en gevaarlijke omstandigheden, maar nu wordt het hem toch te bont. ‘Hoe ouder ik word, hoe banger ik ben om dood te gaan, om zinloos verminkt te sterven ergens in een onherbergzame streek in een propvolle bus die in een ravijn is gevallen’.

Van een kennis in Angola hoort hij dat er nog ergens in het land een populatie spiesbokken moet rondlopen en dat er een trein rijdt naar dat gebied, dat in het Portugees Zona Verde, het groene land, wordt genoemd. Zoals Theroux het beschrijft is dat een soort Shangri La, een Eldorado, prachtig groen en niet dor zoals de rest van het land – maar hij besluit om er niet heen te reizen, hij zou die laatste teleurstelling niet overleven.

De laatste der ontdekkingsreizigers – mijn kwalificatie – ziet af van het voltooien van de cirkel, die begon met een treinreis (omdat hij gek was op treinen), een onschuldig tripje door landen waar reizen tegenwoordig óók gelijk staat met een poging tot zelfmoord, en die ook mooi had kunnen eindigen met een treinreis.

Maar de treinreis naar Zona Verde zou niet alleen eindigen in een nieuwe teleurstelling, de trein zelf was ook nog een gloednieuwe, in China gebouwd voertuig, zoals alles dat maar enigszins werkt in Angola Chinees is, inclusief arbeiders. Theroux vindt dat dit kennelijk te veel zou gaan lijken op wat de nabije toekomst de wereld zal brengen en gaat naar huis.

Het blijft riskant, maar ik waag het erop: Last Train to Zona Verde was ook de laatste trein waar Theroux over geschreven heeft.